Povodom 80. godina od napada fašističkih država na Kraljevinu Jugoslaviju 6. aprila 1941. godine i posledice komunističkog ustanka jula iste godine, dr Milovan Lukić, profesor istorije napisao je za Užički zbornik br. 45 rad „Aprilska katastrofa u Jugoslaviji i novembarska u Užičkoj republici“. To je bio povod da profesor Lukić govori za „Vesti“ kako sada sa istorijske distance od 80. godina gleda na te istorijske događaje.
Zašto je vlada Cvetković-Maček pristupila Trojnom paktu?
-Odlaskom sa čela vlade dr Milana Stojadinovića zbog suprostavljanja separatizmu Hrvata, novi predsednik vlade Dragiša Cvetković se avgusta 1939. godine dogovorio sa Vlatkom Mačekom o uspostavljanju Banovine Hrvatske koja je obuhvatala Hrvatsku, delove Bosne i Hercegovine. Bila je to država u državi gde su Srbi bili obespravljeni i ugroženi. U to vreme bilo je već jasno kakva opasnost preti Kraljevini Jugoslaviji od agresije nemačko-italijanskog fašizma, a posebno posle nemačke okupacije Čehoslovačke i Poljske, te ulaskom Mađarske, Rumunije i Bugarske u Trojni pakt. Ta opasnost postala je sasvim očita nakon ratnih uspeha nemačkih armija u Zapadnoj Evropi, a posebno posle okupacije Francuske i pripreme nemačkog napada na Sovjetski Savez. Od početka Drugog svetskog rata Kraljevina Jugoslavija je proglasila neutralnost, ali je krajem 1940. godine postalo jasno da takvu poziciju ne može zadržati zbog pritiska Nemačke. Početkom februara 1941. godine u Berlinu je nemački ministar spoljnih poslova Ribentrop postavio zahtev izaslaniku kraljevske vlade da Jugoslavija pristupi Trojnom paktu i da u Nemačku dođu predstavnici jugoslovenske vlade. Nekoliko dana kasnije predsednik vlade Dragiša Cvetković je bio kod Hitlera koji je ultimativno tražio da Kraljevina Jugoslavija pristupi Trojnom paktu, pod uslovom da Nemačka i Italija neće povrediti teritoriju Jugoslavije. Posle izvesnog kolebanja vlada Cvetković-Maček potpisala je pristup Trojnom paktu u Beču 25. marta 1941. godine, što je po mom mišljenju bio jedini izlaz da ne dođe do okupacije zemlje i katastrofe za srpski narod.
Kako je srušena vlada Cvetković-Maček?
-Iskoristivši nezadovoljstvo srpskog naroda zbog potpisivanja pakta, jedna grupa anglofilski raspoloženih viših oficira jugoslovenske vojske na čelu sa generalima vazduplohovstva Borom Markovićem i Dušanom Simovićem u noći 26. na 27. mart izvršila je državni udar, svrgla vladu Cvetković-Maček i Namesništvo, posle čega je general Simović proglasio punolestvo kralja Petra II i obrazovao svoju vladu. Čuvši za nastale promene u zemlji, veliki broj ljudi pod uticajem komunista i mržnje prema fašistima, krenula je iz svih delova grada ka centru na Terazijama, sa željom da demonstriraju svoje raspoloženje zbog svrgavanja vlade Cvetković-Maček. Demonstranti su 27. marta 1941. godine porazbijali i demolirali prostorije nemačkih i italijanskih biroa i knjižara. Mase su uzvikivale reči pogrde za nemačke i italijanske predstavnike, tražeći njihovo proterivanje iz zemlje. Pred zgradom Sovjetskog poslanstva demonstranti su tražili da im daju podršku ruski ljudi, ali je nisu dobili jer nisu hteli izazivati Hitlera i nisu smeli da podrže one koji su ušli u otvorenu borbu sa fašistima. Demonstranti su uzvikivali parole : „Bolje rat, nego pakt“ i „ Bolje grob, nego rob“. Sa istorijske distance od 80. godina 27.mart 1941. godine bio je tragičan dan za srpski narod. Da ga nije bilo ne bi bilo genocida nad srpskim narodom i građanskog bratoubilačkog rata.
Kako je Kraljevina Jugoslavija dočekala napad Nemačke?
-Zajedno sa svojim saveznicima, bez objave rata, Hitler je 6. aprila 1941. godine iz svih pravaca napao Kraljevinu Jugoslaviju, bombardujući Beograd i još neke srpske gradove u više talasa, uz učešće 234 bombardera. Do 8. aprila je od bombardovanja poginulo oko 12000 lica. Napad na Beograd i zemlju izvršen je u nedelju u rano jutro, kada je budnost manja, duže se spava, pa su mnogi Beograđani ubijeni na spavanju, sem toga tog dana bilo je zakazano venčanje Simovićeve ćerke. Tog dana na jugoslovensku teritoriju sručila se moćna, tehnički opremljena i odlično uvežbana armija od oko 900 000 vojnika. Vrhovna komanda jugoslovenske vojske, koja je tek 3. aprila naredila mobilizaciju ljudstva i zaprega, koja ni upola nije bila završena do napada, nije bila u mogućnosti da ostvari rukovođenje trupama. Već prvim neprijateljskim udarom, uništeno je preko 60 aviona na aerodromima, razorena je manevarska sposobnost njenih armija, a neprijateljski agenti, špijuni i peta kolona uspešno su radili na dezorganizaciji i rastrojstvu odbrane. Brzom slomu kraljevske vojske posebno su doprineli Hrvati iz komandnog sastava i obični vojnici svojim delovanjem iznutra. To je posebno bilo izraženo na teritoriji Banovine Hrvatske gde su učestvovali u razoružavanju i zarobljavanju srpskih vojnika. Otpor pojedinih jedinica srpskog sastava ponegde je primoravao neprijatelja na zastoj kao što je to bilo pri odbrani Užica 15. aprila 1941. godine.
Kako su Užičani primili vest o napadu fašista na Jugoslaviju?
-Na vest da su fašisti napali Jugoslaviju i da je Beograd bombardovan, pod rukovodstvom komunista došlo je do organizovanja narodnog zbora na Pori. Na Zboru je izabrana delegacija sa zadatkom da razgovara u Komandi vojnog okruga o prijemu dobrovoljaca u vojsku i naoružavanje naroda za odbranu od neprijatelja. Komandant vojnog okruga – Hrvat odbio je da podrži ovu inicijativu Užičana, s odgovorom da za prijem dobrovoljaca u vojsku ne postoje uputstva, već da sačekaju poziv za mobilizaciju, što se moglo zaključiti da je bio petokolonaš.
Koliko je jugoslovenska kraljevska Vlada boravila u Užicu?
-Posle bombardovanja Beograda, Vlada se uputila u Topolu, a sutradan 7. aprila došla je u Užice i smestila se u hotel „Palas“. Plašeći se bombardovanja Užica, otišla je u Poljoprivrednu školu u Sevojno, gde je održano nekoliko sednica vlade. Vladu u Užicu je napustio potpredsednik Vlatko Maček i otišao u Hrvatsku da podrži ustaše u proglašenju Nezavisne države Hrvatske koja je obuhvatala Hrvatsku, Bosnu i Hercegovinu i Srem, a ostali deo vlade je 10.aprila 1941. godine otišao na Pale, zatim u Nikšić, pa u Grčku, Bliski istok- Kairo i najzad u London. Vlada u Londonu kao legitimni predstavnik jugoslovenskih naroda bila je priznata od Engleske, SAD, Sovjetskog Saveza i drugih zemalja.
Ko je sve učestvovao u odbrani Užica 15. aprila 1941. godine?
-Kroz Užice su se povlačile jedinice 5. i 6. armije prema Bosni i Crnoj Gori. U zoru kada je nemačka tenkovska divizija počela da se spušta niz Sarića osoje 15. aprila dočekani su sa bombama. Vojnik Milivoje Zečević iz sela kod Topole skočio je iz zasede na nemački tenk ubacio bombu i uništio njegovu posadu, ali je i sam poginuo. Na tom mestu, na ulazu u grad, sahranjen je i posle rata je podignut spomenik kao neznanom junaku, sve dok poznati novinar Đorđe Pilčević, nije istražio o kom vojniku se radi i iz kojeg je mesta. Tu je pored njega u borbi izginulo nekoliko srpskih vojnika iz raznih krajeva zemlje. Tenkovska kolona uspela je da prodre u grad, ali se na nju sručila topovska paljba sa Dovarja i Zabučja. Pored vojnika u odbrani grada učestvovali su i naoružani građani. Posebno se u borbi istakao Dragomir Nikolić, mašinovođa iz užičke ložionice. Uprkos snažnog oružanog otpora i nemačkih gubitaka, oko 9 časova, ućutkani su topovi na Dovarju i Zabučju, time je slomljen i poslednji otpor, a centar Užica pretvoren je u ruševinu. U toj borbi za Užice 15. aprila poginuo je 51 građanin iz Užica i 67 srpskih vojnika iz svih krajeva zemlje.
Šta je bilo sa jugoslovenskom vojskom i teritorijom Jugoslavije?
-Vojska Kraljevine Jugoslavije se u toku borbi osipala, a posle nekoliko dana sukoba Vlada je dala nalog Vrhovnoj komandi da zatraži primirje. Opunomoćenici Vrhovne komande 17.aprila potpisali su u Beogradu bezuslovnu kapitulaciju jugoslovenske vojske, koja je bila razbijena, jednim najvećim delom se predala, a ostali deo se razbežao kućama. U zarobljeništvo u Nemačku i druge okupirane zemlje samo su srpski vojnici deportovani, a svi ostali pušteni su kućama. Zemlja je podeljena između okupatora, dok je Srbija svedena na granice iz 1912. godine s Banatom kojim upravljaju vojno-pozadinski organi na čelu sa nemačkim teritorijalnim komandantom. Odmah posle okupacije 30.aprila 1941. formiran je aparat vlasti u službi okupatora.
Kakav je položaj Srba posle okupacije Jugoslavije?
-Okupacijom Jugoslavije srpski narod nije izgubio samo slobodu, nego je od samog početka bio izložen progonima, pljački, hapšenjima, genocidu i proterivanju sa svojih ognjišta od strane: Nemaca, Mađara, Bugara, Hrvata i Albanaca. Najveći progoni stradanja i prinudnog iseljavanja Srba u toku Drugog svetskog rata bilo je sa teritorije NDH, u kojoj se sprovodio genocid nad Srbima. Ustaše u NDH donele su plan o potpunom odstranjenju Srba sa teritorije NDH. Jedan deo Srba je proteran u Srbiju oko 250 000, deo Srba prisilno je prevedeno u katoličku veru oko 265 000. Najveći deo Srba je pobijen u logorima NDH. Prema dokumentima Komisije za utvrđivanje ratnih zločina, samo u logoru Jasenovac je ubijeno 700 000 ljudi. Osim fizičkog uništavanja Srba želelo se da se zatre i samo srpsko ime, srpska istorijska prošlost i kultura. U tom cilju preoravana su srpska groblja, rušene crkve i manastiri, zabranjivano ispovedanje pravoslavne vere i upotreba ćirilice. Upoređujući događaje iz perioda rata1941-1945. sa događajima u Hrvatskoj iz 1991-1993. na istim prostorima, oni nas podsećaju na iste aktere i iste zločine pa i iste postrekače. Svedoci smo zločinačke „Oluje“ i „Bljeska“ u kojima je ubijeno preko 2000 Srba, a proterano sa svojih ognjišta 250 000 Srba.
Koje su posledice komunističkog ustanka 1941. godine?
-Komunisti su jula meseca pozvali narod na ustanak s ciljem oslobađanja zemlje od okupatora i dolaskom na vlast revolucionarnim promenama.Objektivni uslovi za ustanak nisu postojali jer su nemačke armije prodirale u dubinu ruske teritrorije prema: Lenjingradu, Moskvi i Staljingradu. Protiv ustanika je bila vlada u Londonu, sve ostale građanske partije i četnički pokret D. Mihailovića, i time su izazvali građanski rat koji je koštao srpski narod velikih žrtava.Ustanak je bio preuranjen što je pokazala i nemačka novembarska ofanziva 1941. godine kada je slobodna ustanička teritorija zauzeta za deset dana.
Komunistički pokret i stanovništvo Srbije u toku ove ofanzive imali su gubitke od oko 2.000 ljudi. Pogrešna samouverenost rukovodstva partizanskog pokreta imala je teške posledice za pokret i narod. U ustanku 1941. godine srpski narod je dao mnoge žrtve, dosta je izginulo u borbama, a za odmazdu je streljano 20 000 talaca, jer su Nemci za jednog ubijenog Nemca streljali 100 Srba a za ranjenog 50.
Dolaskom na vlast komunisti su rasparčali Srbiju na pokrajine, čije je delovanje dovelo do tragičnih posledica za srpski narod na Kosovu i Metohiji i njihovom zastrašivanju i iseljavanju od šezdesetih godina prošlog veka do danas, posebno posle okupacije od NATO-a.
