Arhiv Srpske pravoslavne crkve je u svojoj laboratoriji završio restauraciju i konzervaciju nekoliko izuzetno vrednih knjiga Istorijskog arhiva Užice, matične knjige umrlih Crkvene opštine Dub iz 1838. kao i tri matične knjige venčanih i umrlih Crkvene opštine Ivanjica od 1881. do 1906. godine. Zahvaljujući tome će, prema rečima dr Radovana Pilipovića, direktora Arhiva SPC-a koji je krajem prošle sedmice posetio užički Arhiv, njihov vek biti produžen za nekoliko stotina godina. Istorijski arhiv Užice pokrenuo je inicijativu za otvaranje sopstvene laboratorije za restauraciju papira, a kako ističe direktor Željko Marković, ova ideja naišla je na podršku struke kao i Umetničke škole Užice
Kao svaki posao koji radi za treća lica, Arhiv SPC-a je i konzervaciju matičnih knjiga iz Istorijskog arhiva Užice, dobio na konkursu. Restauracija je trajala nekoliko meseci, a vek ovim dragocenim knjigama uz adekvatno čuvanje, zašta postoje uslovi u užičkom Arhivu, biće produžen, prema rečima dr Radovana Pilipovića, za nekoliko stotina godina.
Matična knjiga umrlih Crkvene opštine Dub je za dr Pilipovića „reprezent naše teške istorije“ i jedina je iz ove crkvene opštine s početka perioda kada je zaživela administracija Kneževine Srbije. Matične knjige sa područja opštine Ivanjica, Crkvene opštine Radaljevo posle 1881. i dve knjige venčanih i umrlih Crkvene opštine Ivanjica od 1881. do 1906. godine, ukoričene su u jednu. Sve tri su velikog, nestandardnog formata i njihova restauracija zahtevala je dobru opremljenost laboratorije i stručnost koju su u ovom slučaju pokazale Jelena Kilibarda i Jovana Riboškić.
Prema rečima dr Pilipovića, knjige su bile u vrlo lošem stanju što je posledica zaboravljenosti i zapuštenosti, pretrpele su velika fizička, hemijska, biohemijska oštećenja, pa i uticaj glodara, a počele su i da se krune na mehanički dodir.
-Koleginice i kolege u laboratoriji imali su značajnih zahvata, fizičko i hemijsko čišćenje, presovanje, podlepljivanje, popunjavanje nedostajućih mesta. Zapravo, urađeni su klasični postupci restauracije knjižne arhivske građe. Moram da istaknem da je restauracija matičnih knjiga kruna našeg posla koji će u budućnosti sve više dobijati na značaju – kaže dr Radovan Pilipović ukazujući na značaj matičnih knjiga, pre svega za one koji se bave društvenom istorijom.
Prema rečima direktora Istorijskog arhiva Užice, Željka Markovića, konzervacija matičnih knjiga sa područja opštine Ivanjica koštala je ukupno oko četiri hiljade evra, najveći deo sredstava izdvojilo je Ministarstvo kulture i informisanja a ostatak su delom obezbedili Grad Užice i Arhiv iz sopstvenih prihoda. Sredstva za konzervaciju matične knjige iz Duba potpuno je obezbedilo Ministarstvo kulture i informisanja.
– To je podatak iz kojeg se može posmatrati kulturni, socijalni i bilo koji drugi aspekt istorije jednog naroda – ističe Marković i navodi, da je užički Arhiv, osim konzervacije, u protekloj godini i digitalizovao 250 matičnih knjiga sa područja Užica, Kosjerića, Požege i Čajetine zašta je najveći deo sredstava obezbedilo Ministarstvo kulture i informisanja, deo je izdvojio i Grad Užice, kao i Arhiv iz sopstvenih prihoda. Za sada ove knjige još uvek nisu na sajtu Arhiva iz tehničkih nemogućnosti koje bi trebalo da budu uskoro otklonjene pa će i istraživači iz svih krajeva sveta moći da ih koriste kao izvore.
Po rečima Markovića, 1835. godine u tadašnjoj Srbiji doneta je uredbu o obaveznosti vođenja matičnih knjiga koja se počela primenjivati od 1837. i država je, propisujući obrazac za vođenje, te poslove poverila crkvi jer je ona jedina imala dovoljno pismenih ljudi. Posle Drugog svetskog rata, 1945. godine, država počinje da vodi matične knjige, a od Crkve je preuzela sve postojeće da bi bile kopirane.
-Međutim, knjige kasnije nisu vraćene Crkvi, pa je Arhiv Srbije sa tadašnjim patrijarhom Irinejom pokrenuo ideju da se matične knjige vrate Crkvi. Ipak, taj posao iz nekog razloga nije priveden kraju. Bez obzira na sve, mi smo sa Užičkom crkvenom opštinom dogovorili da iako bude doneta odluka da se knjige vrate Crkvi, one ipak ostanu kod nas, u državini Istorijskog arhiva, zbog bezbednosti i načina čuvanja– pojašnjava Željko Marković.
Inicijativa za formiranje laboratorije
Željko Marković navodi da Užički arhiv planira da otvori sopstvenu laboratoriju za konzervaciju i restauraciju papira.
-Od 2009. godine, od kada je užički Arhiv preseljen u novi prostor, konstantno se radilo ne samo na preuzimanju i obradi fondova, već i na opremanju zgrade koju smo priveli kraju prošle godine završetkom klimatizacije, opremanjem pokretnim depoima i osvetljavanjem depoa. Sada možemo da razmišljamo i o nekoj nadgradnji, nabavci savremene opreme, ali i otvaranju laboratorije za konzervaciju. Svesni smo da je opremanje, ali i funkcionisanje laboratorije skupo, ali imamo ideje kako to da obezbedimo. Do stručnog kadra mogli bismo da dođemo u saradnji sa Umetničkom školom u Užicu koja postoji od 2002. godine i koja već ima smer za konzervaciju kulturnih dobara. Podršku smo dobili od drugih arhiva kao od Arhiva SPC-a – pojašnjava Marković.
-Ovaj zanat je plemenita veština, ali je kod nas nerazvijen i nekako je u zapećku. Hartija je uvek od kulturnih dobara poslednja, a o njenoj konzervaciji bi trebalo više da brinemo. Nedostatak kvalitetnih majstora najveći je problem u ovom poslu i zato želimo da ga popularišemo, jer materijala kojem je potreban ovakav tretman ima. Srednje umetničke škole mogu da imaju ovo kao perspektivu svog rasta i razvoja, da u svoje programe uvrste i konzervaciju i restauraciju papira, jer je u to potrebno ulagati, a i mladi ljudi imaju perspektivu u ovom poslu.U tom smislu zainteresovani smo za saradnju i sa užičkom Umetničkom školom kroz posete, predavanja, letnje škole – rekao je dr Radovan Pilipović.
Ivana Stamatović, direktorka Umetničke škole u Užicu, izjavila je da škola podržava inicijativu Istorijskog arhiva Užice o formiranju laboratorije za restauraciju i konzervaciju papira, a zainteresovana je za saradnju sa Arhivom SPC-a i njihovom laboratorijom.
-U okviru odseka, konzervator kulturnih dobara, učenici se ne bave mnogo konzervacijom papira. Bilo bi lepo, poželjno i korisno i za školu i za učenike da bar kroz radionice, letnje škole, kurseve, prođu obuke za restauraciju papira kako bi mogli da odrade i pripravnički staž, pa kasnije budu i stalno zaposleni u ovoj laboratoriji-navodi Ivana.
Plodna saradnja
Željko Marković ističe da užički Istorijski arhiv razvija plodnu saradnju sa Arhivom Srpske pravoslavne crkve koja se do sada ogledala kroz zajedničke izložbe i izdavaštvo. Posredstvom užičkog Arhiva, Arhiv SPC-a poklonio je Udruženju „Mitropolit Josif Cvijović“ izložbu o mitropolitu Cvijoviću koja je sada deo stalne postavke u zavičajnom domu mitropolita u Drežniku. Ove godine je u planu da ova dva arhiva zajedno sa Istorijskim arhivom Kraljevo i Arhivom Republike Srpske i Arhivom Vojvodine objave knjigu o kralju Petru Drugom.
-Divno je sarađivati sa ovakvim kolegama i arhivom koji je prepoznat kao neophodna ustanova za postojanje i čuvanje kulture ovog naroda – ističe Marković, dok dr Radovan Pilipović dodaje:
-Cilj je da Arhiv SPC i užički Istorijski arhiv dobro sarađuju i u narednom periodu na zejedničkom čuvanju arhivske građe crkvenog porekla. Osnovni zadatak nam je da brinemo o pokretnoj kulturnoj baštini. Arhivska građa je nezamenjivi trag kulturnog nasleđa jednog naroda.
Bez konzervacije nema digitalizacije
Arhiv SPC nastao je iz saradnje Sinoda SPC-a i Arhiva Srbije od 2007. do 2012.. Specijalizovan je za čuvanje i zaštitu arhivske građe crkveno administrativnog porekla, a koja se poklapa sa razvojem obnovljene srpske države i državnosti. Laboratorija za konzervaciju u okviru Arhiva počela je da radi 2015. i bavi se restauracijom i konzervacijom papira i pergamenta, pre svega, arhivskom građom SPC-a, ali ako ih pozovu veoma rado sarađuju i sa ostalim institucijama kulture u Srbiji u kojima ima ove vrste građe. Rade i restauraciju poveza, plakata, dokumenata. I u narednom periodu Arhiv SPC-a, prema rečima dr Pilipovića, uvek će insistirati na razvoju laboratorije.
-Danas je u trendu digitalizacija u kulturi, ali to ne možete uraditi ukoliko dokumenti nisu zaštićeni, tako da je konzervacija preduslov za sve ostale arhivske delatnosti, pa i digitalizaciju – kaže Pilipović.
Repromaterijal za restauraciju i konzervaciju papira uglavnom se može nabaviti u Srbiji, mada, malo teže japanska hartija određene gramaže koja se koristi za „lečenje“ fizičkih oštećenja. Lepak koji se koristi, organski je, pravi se ručno, po posebnoj recepturi, kaže dr Pilipović.
