Demograf Vladimir Nikitović, poreklom iz Užica, upravnik je Centra za demografska istraživanja na Institutu društvenih nauka, ali i urednik Stanovništva, najuticajnijeg demografskog naučnog časopisa na prostoru bivše Jugoslavije i jednog od najstarijih svetskih demografskih časopisa. Razgovarali smo o demografskim specifičnostima, migracijama, starosnoj strukturi stanovništva, ali i različitim progonozama koje nisu uvek tako pesimistične.
Koje su demografske specifičnosti Zapadne Srbije i užičkog kraja?
– Gledajući Zapadnu Srbiju, mislimo na geografski najveće područje po broju stanovnika i površini u zemlji. Ukoliko je u pitanju rađanje, Bošnjaci imaju stope rađanja oko nivoa proste reprodukcije, odnosno, u proseku, dvoje dece. Kada je reč o smrtnosti, mi smo u boljoj poziciji nego ostatak Srbije jer je životni vek ljudi u Zapadnoj Srbiji među dužima. Različiti faktori su uzrok veće vitalnosti stanovnika: klima, način života i karakter, a prema Cvijićevoj klasifikaciji, svrstani smo u dinarski tip ljudi. Ja sam pobornik geografskog determinizma u čijoj osnovi je načelo da nas podneblje bitno određuje. Iako zanimljiva ideja i u mnogim slučajevima pokazana kao tačna, povezivanje mesta života sa dužinom životnog veka naucikod nas nije posebno istraživano, jeiako u svetu postoje primeri koji potvrđuju ovu vezu, tako da se ne radi samo o kuriozitetu. Statistička istraživanja koja država sprovodi nisu redovna ili su ograničena sa pokazateljima, pa se dosta toga izvlači posredno, stoga mi, kao deo nekih evropskih istraživanja, crpimo podatke i statistike na ovaj način.
Kada je reč o demografiji, često pomislimo na brojke, statistike i proračune. Međutim, Vaša oblast je mnogo više od toga. Koja je najuža oblast kojom se Vi bavite i koji su Vaši zadaci kao demografa?
– Demografija nije tako mlada nauka i ona se razvila iz statistike stanovništva u 19. veku. Vremenom je ona postala „kontaktna” nauka koja obuhvata više pristupa – jedan je ekonomski i kod nas je decenijama demografija bila na tom tragu, potom sociološki pristup, koji je vitalno demografski uslovljen, ali postoji i prostorni (geografski) kontekst jer ljudi žive na nekom prostoru i to utiče na demografske procese. Moja pozicija je između svega toga, i iako sam bazično doktorirao na Ekonomskom fakultetu i projekcije o stanovništvu su moja najuža oblast, i sociologija mi je vrlo bliska. Najviše sam se bavio problemima i uzrocima niske stope rađanja i migracijama, dok je najuža oblast mog interesovanja projektovanje demografskog razvoja – uzbudljivo je jer se, na izvestan način, uživljavam u budućnost baveći se potencijalnim scenarijima razvoja. S tim u vezi su blisko povezane javne politike u oblasti populacionog i prostornog razvoja, koje, takođe, zauzimaju važan deo mog naučnog i društvenog angažovanja.
U Srbiji je tokom 2020. godine zabeležen visok negativan prirodni priraštaj, između ostalog, i zbog virusa korone, koji je dodatno ubrzao loše demografske trendove. Kada bismo to preneli praktično – u Srbiji na godišnjem nivou nestane jedan malo veći grad. Kakve su trenutne i dalje demografske tendencije u Srbiji?
– Tokom devedesetih godina pored velikog egzodusa van zemlje, istovremeno smo imali doseljavanje izbeglog stanovništva. Kada se osvrnemo na Popis stanovništva, a koji je bio nedugo potom, 2002. godine, dobili smo podatke koji kazuju da nije bilo smanjenja broja stanovnika. Zapravo, došlo je do zamene dve populacije – održan je ukupan broj ljudi, ali je pogoršana starosna, obrazovna i ekonomska struktura. Ukoliko gledamo samo prirodni priraštaj, a zanemarimo migracije, mi doživljavamo smanjenje od 1992. godine, i to će se nastaviti i narednih 20 ili 30 godina iz dva razloga: starosna struktura koja je nasleđena i nepromenljiva i stopa rađanja na čijem podsticaju država stalno radi poslednjih 20-ak godina. Ukoliko bi politika podsticanja stope rađanja bila idealno realizovana, to bi bilo delotvornije za velike gradove poput Niša, Beograda ili Novog Sada, u kojima bi broj stanovnika porastao, ali u svim ostalim naseljima to ne bi bio slučaj zbog kontinuiranog iseljavanja upravo u ove najveće centre u zemlji. U narednim decenijama se fenomen negativnog prirodnog priraštaja i proces smanjenja ukupne populacije Srbije ne može zaustaviti, ali se može usporiti.
Kakva su migraciona kretanja na relaciji selo-grad?
– Situacija se može pojasniti i na primeru našeg grada. Nakon 1948. godine, broj stanovnika Užica iznosio je oko 6.000, a ušestostručio se za 30 ili 40 godina. Razlog tome je privlačenje velikog broja ljudi zbog potreba industrije, pa se taj broj povećao na više od 40.000 već do Popisa 1981. Period značajnog iseljavanja sa sela je odavno završen, a ono što se poslednje dve decenije događa je iseljavanje iz gradova male ili srednje veličine koji su nekada bili nosioci razvoja. Moja teza je da ako želimo da sačuvamo sela, prvenstveno moramo da sačuvamo ove gradove. Ukoliko propadnu gradovi u koje je infrastrukturno i na druge načine mnogo ulagano, desiće se kolaps. Ovo nije toliko realan scenario, jer gradovi u savremenoj civilizaciji uglavnom imaju sposobnost da opstanu, no kriza u tom smislu može biti zaista duboka. Stoga, da bismo sačuvali zaleđe, odnosno seoske sredine, moramo da očuvamo ove velike gradove.
Gde se nalazi Srbija u odnosu na zemlje regiona i Evrope po demografskim statistikama?
– Prosečna starost, indeks starenja i ostali važni parametri demografske vitalnosti ukazuju da je Srbija slična proseku Evropske unije. Nemačka, Italija i ostale razvijene zemlje imaju nisku stopu rađanja kao i Srbija, ali njihovo starije stanovništvo živi mnogo duže nego naše zbog načina života. Kada bismo imali njihov način života, naše stanovništvo prosečno bi bilo među najstarijima u svetu. Kada je reč o kategoriji smrtnosti koja se može izbeći, potrebno je poboljšati kvalitet života ljudi u starijim i srednjim godinama jer mnogi od uzroka njihove prerane smrtnosti mogu biti izbegnuti. Problemi koji su, za razliku od naše zemlje, u razvijenim zemljama prevaziđeni, su način ishrane, života i zdravstveni sistem koji se nije prilagodio novijim vremenima. Kapaciteti u smislu ljudstva i organizovanosti zdravstvenog sistema nisu na zavidnom nivou i kada bi se to popravilo, situacija bi bila znatno bolja. Kada je reč o očekivanom životnom veku ljudi koji dožive 65 godina, po tom pitanju smo jako loši, na samom dnu Evrope, naročito kada se radi o ženskoj populaciji. U krajevima Srbije gde je zdravstvena zaštita lako dostupna starijima, gde mogu da odu kod lekara ili da lekari i sestre dođu kod njih, tamo su šanse za dužim i kvalitetnijim životom veće. Nažalost, to je slučaj uglavnom sa većim gradskim sredinama i razvijenijim opštinama, Pored toga, u tim sredinama postoji mnogo više sadržaja za starije, kao i mogućnosti da se osete društveno korisnim, da se druže sa ljudima svojih godina ili da rade poslove koji ih čine aktivnim. Sve to utiče i na bolje zdravlje i na duži životni vek.
Kakvi su podaci migracija i da li i dalje postoji veliki odliv stanovnika iz Srbije?
– Prema međunarodnim definicijama, svaki boravak van zemlje kraći od godinu dana spada u kratkoročnu migraciju, te ti podaci ne ulaze u proračune koji se zvanično objavljuju kada se radi o migracionom bilansu zemlje. Najčešće se u medijima objavljuju samo podaci o broju ljudi koji se odseli, ali ne i o onima koji se vraćaju u Srbiju, što je veoma bitno jer ne znači da je svaki odlazak trajan. Godišnji manjak ljudi najverovatnije nije viši od 10.000 u proteklih nekoliko godina, zato što najveći broj tih ljudi ne odlazi trajno, već se vraća ili cirkuliše. Sve više dominiraju kratkoročne i cirkularne migracije i to je trend koji je nastao sa razvojem interneta i poslova koji su vezani za internet, ali i sa novom radnom kulturom koja podrazumeva daleko veću profesionalnu mobilnost pojedinaca van političkih granica država, uključujući olakšane vidove putovanja, čime je sveukupno mobilnost ljudi globalno, pa i u Srbiji, neuporedivo veća nego pre samo deset godina.
Koliko mladih godišnje napušta Srbiju? Može li penzioni fond da izdrži pritisak koji je nastao usled odlaska radne snage u inostranstvo?
– Nema dokaza da se broj i udeo visokoobrazovanih ljudi koji odlaze povećao. Potreba mladih ljudi da odlaze je stalna i to će uvek biti tako nezavisno od okolnosti. Istraživanja o namerama za odlazak predstavljaju, pre svega, odgovor mladih o tome koliko su ne(zadovoljni) društvom u kome žive, a daleko manje su pokazatelj njihovih stvarnih namera o odlasku. Dok god su zemlje ekonomski konkuretne, one će moći da privuku ljude i odaberu one koje im odgovaraju. Sistem penzionog fonda napravljen je kada je proporcija radnika prema penzionerima iznosila sedam prema jedan, a u situaciji kada je jedan prema jedan, sistem je teško održiv, i to je slučaj i u drugim zemljama i u Srbiji.
Posmatrano sa strane demografije, koji su razlozi što Srbija, prema poslednjem probnom popisu iz 2019. godine, ima manje od sedam miliona stanovnika?
– Mnogo veće stope rađanja bile su od 1945. do 1955. godine jer su se tada rađale posleratne generacije tzv. bejbibumera, kao reakcija na odloženo rađanje za vreme Drugog svetskog rata. Nakon toga, nijedna generacija nije obezbedila prostu reprodukciju, i to je nešto što se zaboravlja kada se neopravdano ,,upire prstom” u današnje potencijalne roditelje. Porast broja stanovnika Srbije bio je sve do 1991. godine, isključivo zahvaljujući povoljnoj starosnoj strukturi nastaloj od bejbibumera, pa je broj beba rastao ne zahvaljujući visokoj stopi rađanja, nego velikom broju žena u reproduktivnom periodu. Kada se ta svojevrsna demografska inercija okončala, broj stanovnika je počeo da se smanjuje.
U Srbiji je veća stopa mortaliteta, nego nataliteta. Kakva je starosna struktura stanovništva u našoj zemlji?
– Starosna struktura stanovnika Srbije je kao i u Evropi i trenutno prvi put u savremenoj istoriji imamo više starijih nego mlađih stanovnika. Ukoliko se sadašnji tempo starenja stanovništva nastavi, društvo neće biti održivo. Decenijama je stopa rađanja ispod dva, a u poslednjih 20 godina imamo više odseljenog nego doseljenog stanovništva.
Kako će se demografska kretanja odraziti na potrebe za radno sposobnim stanovništvom?
– Nije dovoljno da budu delotvorne mere za povećanje broja rođene dece. Podjednako važan je i migracioni impuls koji donosi radno sposobno stanovništvo, jer je neophodno premostiti period dok poželjni porast rađanja ne donese efekat i na tržištu rada. Takođe, potrebno je imati što obrazovanije i stručnije radno sposobno stanovništvo kako bismo bili konkurentni na svetskom tržištu i nadomestili smanjenje obima radne populacije. Konačno, što je društvo siromašnije, kraće se i nekvalitetnije živi, samim tim su i manje šanse za opstanak u novim civilizacijskim okolnostima u kojima brojnost populacije nije presudna.
Dugoročne prognoze u vezi sa brojem stanovnika u Srbiji su pesimistične, što bi značilo da bi u narednih par decenija broj stanovnika Srbije mogao da se prepolovi. Može li se ta slika popraviti, ili je ovakva statistika očekivana?
– Potrebno je popraviti životne navike shodno civilizacijskim tekovinama kojima smo i sami kao narod puno doprineli i postati svestan demografskih ograničenja koja nam postavljaju mogući okvir za delovanje. To znači da se ne treba isključivo koncentrisati na broj stanovnika, već na starosnu strukturu stanovništva koja može biti poboljšana rađanjem, ali i imigracijom, kao puno puta u našoj istoriji, koju olako zaboravljamo. Takođe, treba se okrenuti unapređenju svih drugih bitnih karakteristika stanovništva, počev od obrazovnih, zdravstvenih i ekonomskih, koje bi dovele do porasta kvaliteta života, koji jedino može stvoriti dugoročne uslove za demografski oporavak. Ono što je interesantno je da je trenutni broj stanovnika u našoj zemlji isti kao pre pola veka i tada te brojke nisu predstavljale pesimističnu i negativnu statistiku. Dakle, stvar je percepcije i cilja koji kao društvo postavimo pred sebe. Imaginaran broj stanovnika kao cilj tome može najmanje pomoći.
Pored popisa stanovništva, koje su još metode kojima prikupljate podatke u vezi sa stanovništvom Srbije i koji je Vaš najdraži deo struke kojom se bavite?
– Popis stanovništva u tradicionalnom smislu postaje sve manje značajan i polako se prelazi na kombinovani model popisa stanovništva. Osnov tog modela, na koji će uskoro preći državna statistika, je centralni registar stanovništva, koji je jako bitan jer kontinuirano prati promene u populaciji. Sam popis stanovništva predstavlja statistički presek broja stanovnika. Brojne internet ankete, zdravstvene, ankete o radnoj snazi i, pre svega, kontinuirana statistika rođenih, umrlih i onih koji su promenili prebivalište su još neki od izvora podataka o stanovništvu Srbije. Iako za demografiju često vezujemo brojeve i statistike, mene inspirišu i ostale društvene nauke, tako da volim da stavljam sve te parametre u političke i društvene kontekste, ali i u kontekst predviđanja.
