Mart i april su meseci kada se podsećamo na značajne događaje u Kraljevini Jugoslaviji koji su vezani za početak Drugog svetskog rata. Ako je istorija zaista učiteljica života, onda je lekcija o Drugom svetskom ratu u našoj zemlji jedna od važnijih i iz koje treba dosta da naučimo.
Pred početak Drugog svetskog rata Jugoslavija je bila opterećena nerešenim međunacionalnim odnosima i teškom socijalnom situacijom. Evropske države sklapale su sporazume o vojnoj saradnji, pripremajući se tako na već očigledan rat. Sporazumom između Nemačke i Italije od 22. maja 1939. godine dogovoren je politički i vojni savez nazvan Čelični pakt. Kada se 27. septembra 1940. godine ovom savezu pridružio Japan, nastao je Trojni pakt. Nemački napad na Poljsku 1. septembra 1939. godine označio je početak Drugog svetskog rata. Nemačka je zatim od aprila 1940. godine osvojila Dansku i Norvešku, da bi sredinom iste godine okupirala Belgiju, Luksemburg, Holandiju i Francusku. Od novembra 1940. do marta 1941. godine, Rumunija, Mađarska i Bugarska pristupile su Trojnom paktu i u te države je ušla nemačka armija. Jugoslavija se našla pred teškim iskušenjem, okružena članicama Trojnog pakta. Uprkos raspoloženju naroda i protivljenju Srpske pravoslavne crkve, posle šest meseci snažnog političkog pritiska Nemačke i Italije, pristupila je pomenutom paktu. Sporazum je potpisan u Beču (dvorac Belvedere) 25. marta 1941. godine. U ime vlade Kraljevine Jugoslavije sporazum o pristupanju paktu potpisali su predsednik vlade Dragiša Cvetković i ministar inostranih poslova Aleksandar Cincar-Marković. Nezadovoljna paktom grupa zaverenika, sa generalima Borivojem Marinkovićem i Dušanom Simovićem, u noći 26/27 03. 1941. godine srušila je vladu, proglasila kralja Petra II Karađorđevića punoletnim i formirala vladu na čelu sa generalom Dušanom Simovićem. Puč je verovatno bio podržan od strane britanske obaveštajne službe, a iz mnogih država su poslati brojni telegrami podrške. Vinston Čerčil je komentarišući puč izjavio „Rano jutros Jugoslavija je našla svoju dušu“. Dvadeset sedmog marta počeli su masovni protesti naroda širom Jugoslavije protiv približavanja Nemačkoj i Italiji, posebno u krajevima u kojima su živeli Srbi.
Vest da je Jugoslavija pristupila Trojnom paktu izazvala je veliko nezadovoljstvo građana Užica, iako je pukovnik Eduard Boroša komandant Užičkog vojnog okruga telefonirao u komandu Šumadijske divizijske oblasti da je „narod paktom zadovoljan“ i da u Užicu zbog potpisivanja pakta „vlada neopisivo veselje“. Kao u celoj državi demonstracije su, 27. marta 1941. godine, i u Užicu bile masovne. U njima je učestvovao veliki broj građana Užica izuzev lokalnih organa vlasti koji su zbunjeno pratili ove događaje. Prvo su iz škola profesori i učitelji izašli na ulicu vodeći decu sa parolama „Za mladog kralja“, zatim su se radnici Tkačke fabrike priključili ističući parole saveza sa Engleskom i Francuskom. Narod se okupio ispred Komande vojnog okruga noseći zastave, transparente i slike mladog kralja i ostalih članova kraljevske porodice, a u prepunoj crkvi pročitana je kraljeva proklamacija. Potom je masa produžila ka Sokolskom domu sa čijeg balkona su govorili advokati Đorđe Draškić i Milija Jovičić i profesori Dragutin Prljević, Blagoje Živković i Stevo Popović. Demonstracije su trajale ceo dan i do duboko u noć, uz pesmu i veselje ložene su vatre na okolnim brdima Pori, Zabučju i Dovarju.
Parola i zahteva koji su se čuli toga dana bilo je mnogo, u zavisnosti od političke opredeljenosti. Traženo je da se Srbija priključi bloku Francuske i Engleske, da se prošire narodne slobode, da se uđe u savez sa Sovjetskom Rusijom, međutim parola koja je obeležila ove demonstracije i koju su svi glasno uzvikivali bila je „Bolje rat nego pakt, bolje grob nego rob“. Rat je vrlo brzo došao, već 6. aprila Nemačka je sa svojim saveznicima napala Jugoslaviju. Beograd i drugi veći gradovi su bombardovani, dok je glavni kopneni udar izvršen iz Bugarske. Jugoslovenska vojska nije uspela da pruži jači otpor pa je 17.04.1941. godine potpisan Akt o bezuslovnoj kapitulaciji.
Nemanja Obradović, kustos, istoričar
