Velelepni kompleks na Dedinju nalazio se u stanju potpune oronulosti i zapuštenosti pre zvaničnog useljenja u Kraljevski dvor prestolonaslednika Aleksandra Karađorđevića sa porodicom pre nešto više od dve decenije. Kompleks je u državnom vlasništvu, a porodica za sada ima pravo korišćenja
Poseti i dvočasovnom razgledanju Kraljevskog kompleksa prethodila je donacija u knjigama od strane Istorijskog arhiva Užice i poziv domaćina da zaposleni ove ustanove kulture posete dvor. Bila je to prilika za prvi susret i neka nova saznanja o zdanju koje je decenijama unazad bilo skriveno od očiju javnosti. Naročito Kraljevski dvor koji je od 2001. godine dom i kućna adresa dinastije Karađorđević. Dvorove na Dedinju sada mogu posetiti i turisti uz prethodnu najavu Turističkoj organizaciji Beograda. Poželjne su grupe od najmanje deset ljudi, a okupljeni turisti mogu se videti pred kapijom kako čekaju da uđu u naznačeno vreme u kompleks koji se prostire na 136 hektara. O gotovo svim detaljima vezanim za istorijat velelepnih građevina i njihovom kulturnom blagu, pored ostalih predano brine i vodič Milica koja posetiocima pruža na uvid pregršt činjenica i objašnjenja vezanih za dvor i prelomne događaje u Srbiji za proteklih sto godina.
Kraljevski dvor izgradio je kralj Aleksandar u periodu 1924-1929. godine i delo je arhitekte Živojina Nikolića i Nikolaja Krasnova, čuvenog ruskog arhitekte, akademika koji je ostavio neizbrisiv trag i u srpskoj arhitekturi. U sastavu vile građene od belog kamena u srpsko-vizantijskom stilu je i privatna kapela posvećena Andreju Prvozvanom, zaštitniku i krsnoj slavi Karađorđevića. Vila je okružena parkovskim terasama na kojima se održavaju koncerti i prijemi i mesto sa koga se pruža najlepši pogled na Beograd i Avalu. U ovom delu nalaze se i replike Karađorđevog topa, a sa terase dvora sa suprotne strane pruža pogled na dvorski paviljon i Meštrovićevu skulpturu „Povjest Hrvata“. Grandiozne figure „Svinge“ i „Miloša Obilića“ takođe su ukras parkovskog dela kao i Meštrovićev skulptorski autoportret i „Njegoš“ u unutrašnjosti dvora.
Čuveni Plavi salon koji je nazvan po ogromnom plavom tepihu nalazi se u prizemlju Kraljevog dvora. Uređen je u stilu baroka i iz njega se izlazi u atrijum sa kopijama antičkih Lisipovih skulptura. Do njega je Zlatni salon sa renesansnim obeležjima, škrinjama i slikama, a zatim Trpezarija i mala biblioteka sa retkim izdanjima. Zidovi Plavog salona ukrašeni su vrednim umetničkim delima među kojima je i Pusenova „Venera i Adonis“. Izdvaja se i portret Kralja Petra kao dečaka nepoznatog autora i niz fotografija -portreta kraljevske porodice. Podrumski deo Kraljevskog dvora bio je predviđen za provođenje slobodnog vremena kralja Aleksandra sa pušačkom sobom, stolovima za bilijar i šah, ali je pretvoren u radni. U njemu je inovativni sistem ventilacije za to vreme kao i centralnog grejanja dok su kamini svuda služili kao ukras. Iz podrumskog dela dvora zahvaljujući „nevidljivim“tajnim vratima podzemnim hodnicima dvor se mogao neopaženo napustiti. U podrumskom ili orijentalnom delu prepliću se evropski i istočni stil, poznatiji kao ruski istoricizam uređenja i ovo je delo Nikolaja Krasnova. Salon je oslikan motivima iz epske pesme „Ženidba cara Dušana“. U njemu se može videti i jedini sačuvan vajarski rad kraljice Marije „Vitez u kontempaciji“, statua u koju je izlila svoje emocije i neizrecivu tugu posle ubistva muža u Marselju. Pažnju posetilaca izaziva i tzv. soba šapata koja je služila za političke diskusije i razgovore sa veoma interesantnim rasporedom nameštaja. U njoj je stolica na kojoj je jedino sedeo kralj Aleksandar naspram koje je bilo ogledalo na kome se mogao primetiti i prisluškivač iz susedne prostorije. Zbog toga se u sobi šapata odmah „otključavala“ fontana čiji bi žubor vode onemogućavao špijuniranje kraljevih reči. U podrumskom delu nalazi se i sala za filmske projekcije koja je bila prvi bioskop na Balkanu. Iz ovih fotelja posle Drugog svetskog rata i Broz je gledao filmove, a šest fotelja bilo je rezervisano za šefove svake Republike.
Komunistička vlast ostavila je svoj pečat tokom boravka na Dedinju. Ucrtane petokrake na stubovima Kraljevskog dvora, preslikani ili uklonjeni dinastički grbovi i zamena simbola monarhije simbolima nove ideologije, skrnavljenje fresaka u dvorskoj kapeli i rupe na zidovima od ispaljenih hitaca i u čelo Hrista, krađa ohridske ikone Bogorodice sa Hristom optočene zlatom sa ikonostasa – svedočanstva su vandalizma. Tokom nemačke okupacije kapela je okupatoru služila kao magacin, a „oslobodiocima“ kao ostava za baštenski alat i materijal.
Najnovija razaranja Kraljevog dvora dogodila su se 1999. godine kada su NATO bombe izazvale obrušavanje dela plafona i oštećenje vrednih predmeta među kojima i globusa iz 17. veka.
Za razliku od Kraljevog dvora o Belom dvoru u javnosti se više govorilo. Gradio ga je kralj Aleksandar Karađorđević čiji je život prekinut hicima u Marselju 1934. godine ne dočekavši njegov završetak i useljenje sa suprugom kraljicom Marijom i sinovima Petrom, Tomislavom i Andrejom za koje je i sazdan po zamisli arhitekte Aleksandra Đorđevića. Od 1937. godine u njemu je najpre stolovao namesnik Pavle, očekujući punoletstvo kralja Petra, a posle Drugog svetskog rata Beli dvor je kao rezidenciju koristio Tito primajući poznate državnike toga doba. Osim kratkog perioda do 1948. godine Tito nije živeo u Belom dvoru već se preselio u vilu u Užičkoj. Milošević je u ovom zdanju vodio razgovore o kosovskom pitanju sa američkim izaslanikom Ričardom Holbrukom 1998. godine.
Beli dvor je građen u engleskom stilu. U svečanom holu iznad koga je zastakljena tavanica kroz koju prodire svetlost iznad kamina dominira portret Aleksandra Karađorđevića u generalskoj uniformir, rad Paje Jovanovića iz 1932. godine. Ovaj deo karakterističan po crno-belom šahovskom podu služi za prijem gostiju i svečanosti, dobrotvorne priredbe i izložbe. Iz prostranog hola sa venecijanskim lusterima stepenice vode na sprat i galerije. U prizemlju iz svečane sale put vodi u veliku trpezariju sa vitrinama u kojima je izložen porcelan od koga je sačuvan neznatan deo. Veliki salon je u stilu Luja XV i XVI u novijoj istoriji bio je mesto za političke razgovore sa stranim diplomatama. Zanimljivo je da se u prizemlju nalazi i Mali salon u kome su se pre Drugog svetskog rata okupljanje samo dame. Zidove Belog dvora, posebno njegove svečane dvorane krase dela Nikole Pusena, Fransoa Mijea, Paola Veronezea, Jana Brojgela, Kanaleta… U velikoj biblioteci Belog dvora prema rečima vodiča nekada se nalazilo 35.000 knjiga od kojih je na policama sačuvan deo nekada impresivnog knjižnog fonda.
Svako ko je prvi put na dedinjskim dvorovima, ne može a da se ne postidi zbog nepoznavanja veličine i značaja dinastičke istorije Srbije. Raduje što su dedinjski dvorovi posle dve korona godine ponovo otvoreni za posetu kao i činjenica da posle decenija ni oni, a ni kraljevska porodica ne žive u zaboravu svoga naroda.
Reči zahvalnosti
Umesto tradicionalne ceremonije koja je organizovana na Belom dvoru pre pandemije korone, ovogodišnja dvadeseta jubilarna dodela nagrada maturantima na Vidovdan organizovana je onlajn, a knjige, pohvalnice i pokloni upućeni njihovim školama. – Morate da nastavite da radite na svom obrazovanju i da se usavršavate, zbog vas i vaše budućnosti, ali i zbog dobrobiti cele naše zemlje – poručio je tom prilikom prestolonaslednik Aleksandar II koji je ovom prilikom izrazio zahvalnost Istorijskom arhivu Užice i Arhivu Republike Srpske na velikoj podršci i donaciji. U pitanju su primerci knjige Momčila Vukovića Birčanina „Kralj Petar II Karađorđević (1923-1970)“. Knjiga je u izdanju ovih ustanova kulture objavljena prošle godine.
Priredili su je direktor užičkog Arhiva Željko V.Marković i profesor istorije Vesna Lučić. Birčanin na 404 strane i kroz 18 poglavlja svedoči o poslednjem jugoslovenskom kralju, njegovom životu u izgnanstvu i želji za povratkom. Posmrtni ostaci poslednjeg jugoslovenskog kralja Petra Drugog, njegove majke kraljice Marije, supruge kraljice Aleksandre i brata Andreja koji su preminuli u izgnanstvu sahranjeni su 2013. godine na Oplencu uz državne počasti.
