Važnost užičkog trga, njegova gradnja i zanimjive činjenice
Užička vlast namerava da rekonstruiše Trg partizana, koji je deo prostorno-istorijske celine pod prethodnom zaštitom. Na to ukazuje Odluka o pristupanju izradi Plana detaljne regulacije, koju je Skupština grada usvojila u februaru 2023. godine. Međutim, pre usvajanja odluke, izostale su konsultacije sa građanima i stručnom javnošću, što izaziva sumnje i opravdano pitanje – šta se krije iza takve namere užičke vlasti.
Trg partizana je jedinstvena arhitektonska i prostorno-istorijska celina od izuzetnog značaja za Užice. Od 18. avgusta 2023. godine je pod prethodnom zaštitom države. To je mesto susreta Užičana svih generacija, organizovanja kulturnih, zabavnih, političkih i ostalih javnih dešavanja.
Bez obzira na to što taj centralni javni prostor Užičani radije nazivaju Gradski trg, bežeći tako od njegovih ideloških odrednica iz socijalističkog vremena, on je vlasništvo svih građana. U skladu sa tim, o njegovom budućem izgledu i nameni, pa i najavljenoj rekonstrukciji, trebalo je da se, na transparentan način, izjasne građani Užica, da se poštuju zakonske procedure i mišljenja stručne javnosti.
Trg umesto Žitne pijace
Na mestu nekadašnje Žitne pijace, gradnja Trga partizana je trajala od 1959. do 1961. godine. Prostor koji zahvata skoro 20.000 kvadratnih metara, sa svim zdanjima i drugim objektima, po konkursu za njegovo urbanističko-arhitektonsko rešenje, osmislio je arhitekta Stanko Mandić.
Nevena Pantić, etnološkinja-antropološkinja i viša kustoskinja u Narodnom muzeju Užice, u tekstu „Od Žitne pijace do Trga partizana“ koji je napisala za naše istraživanje, navodi da današnji Trg partizana „predstavlja jedinstvenu prostorno-urbanistički dizajniranu formu scenske postavke u više nivoa“.
Trg je, sa svoja 19.154 kvadratna metra“, dodaje, „stecište okupljanja svih generacija i omiljeno mesto Užičana, kako za dnevnu šetnju, tako i za večernja okupljanja i druženja“.
Radovi na samoj izgradnji Trga su, podseća naša sagovornica, započeti 7. decembra 1959. godine, a završeni su 5. juna 1961. godine.
Ceo Trg partizana je projektovan tako da bude uokviren zgradama, bibliotekom, pozorištem koje će izazivati pešačko strujanje, odnosno preneti deo gradskog života na ovaj prostor“.
Bila je to“, ocenjuje, „uspešna, jedinstvena, gotovo ekscesna pojava u jugoslovenskoj arhitekturi i, sasvim sigurno, jedan od najvećih dometa srpske arhitekture i urbanizma socijalističkog perioda“.
Ističe da se „u nekadašnjoj Jugoslaviji smatralo da su od svih urbanih rešenja gradskih trgova samo tri bila celovita, likovno sveobuhvatna i u svemu prihvaćena od strane građana. Jedan od ta tri trga, bio je upravo Trg partizana u Užicu, projekat arhitekte Stanka Mandića“.
Trg su često poredili sa onim u Braziliji, a još 60-ih godina 20. veka o njemu je pisao prestižni pariski časopis „Arhitektura danas“ kao o sjajnom primeru urbanog graditeljstva“.
U bečkom „Ringturmu“, 2015. godine“, podseća, „priređena je izložba „Srbija, grad kao regionalni kontekst za arhitekturu“, na kojoj su prikazana dela naše moderne arhitekture od 1920. godine do danas“.
Centralno mesto postavke pripalo je gradskom jezgru Užica, jedinstvenoj urbanističkoj celini Trga. On je predstavljen kao najveći domet srpskog urbanizma, nakon Drugog svetskog rata. Priznanje iz Beča je važna poruka o tome da je remek-delo Stanka Mandića u svetu proslavilo našu arhitekturu“, podseća Nevena Pantić.
U tekstu navodi i to da je Trg „projektovan tako da spomenička skulptura Josipu Brozu Titu bude postavljena u gornjoj desnoj poziciji, čineći neku vrstu pijedestala za Maršala“, a potom podseća da je ta „spomenička skulptura, delo vajara Frana Kršinića, visoka 4,75 metara i da ju je svečano otkrio Aleksandar Ranković, 1961. godine“.
Svečanosti su, navodi Pantić, prisustvovali patrijarh German, Petar Stambolić, Miloš Minić, Vladimir Bakarić, Ivan Ribar, kao i ambasadori 24 države.
Međutim, spomenička skulptura je, nakon 30 godina, premeštena na plato Narodnog muzeja Užice, gde je ostala do danas.
Trg partizana je“, dodaje, „bio i jeste mesto gde su se politički lideri obraćali okupljenim Užičanima, gde se održavaju koncerti, manifestacije i ostali javni skupovi“.
Od izgradnje, pa sve do masovnijeg otvaranja kafića i diskoteka, Trg je bio mesto na kome su se okupljali mladi i na taj način su se odvojili od korzoa na Glavnoj ulici. Neretko, Trg je bio pun mladih i tačno se znalo koje društvo zauzima određeni njegov deo. U tom smislu, stepenice su predstavljale mesta za sedenje, dok je „glavno mesto“ bilo ono pored spomenika Josipu Brozu Titu“, piše Nevena Pantić.
Trg po ljudskom merilu
Otvaranje Trga u tadašnjem Titovom Užicu bilo je deo obeležavanja dvadesetogodišnjice oružanog ustanka naroda tadašnje Jugoslavije protiv fašizma, a 4. jula 1961. godine, na Dan borca koji se tada obeležavao, u Užicu je boravio i Josip Broz Tito.
U knjizi „Carigradski memento“ (2008), u izdanju Istorijskog arhiva Užice, autor Željko Marković, osim podsećanja na važne istorijske događaje u gradu, nudi hronologiju izgradnje centralnog gradskog trga, sa mnoštvom podataka, dokumenata, fotografija i zanimljivih infromacija.
Rešenje arhitekte Stanka Mandića je, piše u knjizi, tadašnji Narodni odbor opštine Titovo Užice prhvatio 1. novembra 1958. godine. Projektivana sadržina objekata, koji su činili Trg, obuhvatala je 330 stanova, gradsku robnu kuću, izložbenu dvoranu, lokale, gradsku kafanu, bioskop, filijalu Narodne banke, Spomen-dom (pozorište, biblioteku sa prostorijama društvenih organizacija) i zgradu Komande divizije.
Slobodni prostor Trga činili su pešački prostor, travnjaci i spomen-park u vezi sa spomen-domom“, a „dominantni motiv Trga trebalo je da bude spomenik Josipu Brozu Titu, prvom vođi partizanskih odreda Jugoslavije, koji je postavljen na istaknutom mestu Trga, kao stojeća figura, rad profesora Frana Kršinića iz Zagreba“.
Na prostoru na kome je izgrađen Trg“, piše Marković, „porušeno je 70 stambenih zgrada sa 121 korisnikom stanova i 405 članova porodice, kao i 51 poslovna prostorija“.
Marković prenosi mišljenje uglednog arhitekte i profesora Brana Milenkovića o Trgu (Beograd,1926 – Beograd, 2020), koji opaža da je „u Trgu, poetski zanos, koji je autor posedovao prilikom projekcije gradnje, verno prenesen na materiju obrade u stvaran život“.
Ugledni arhitekta dodaje da „postoji mnogo trgova kod nas i u svetu, ali da je užički poseban i, za naše okvire, značajan, jer je to najcelishodnije ostvarenje poetskog poniranja i onog što često upotrebljavamo, a ipak vrlo malo postižemo – ljudskog merila“.
U istoj knjizi, među mnogim istaknutim ličnostima tog vremena, o užičkom trgu izjasnio se i Zulfikar Zuko Džumhur (Konjic, 1921 – Herceg Novi, 1989), jugoslovenski putopisac, filmski i televizijski scenarista, pozorišni scenograf, likovni kritičar, kostimograf, slikar i karikaturista.
Trg je divan. Samo će se postaviti problem kako i na koji način ga održati da bude uvek ovakav kakav je sada – kao izlog grada“, opominje nas Zuko Džumhur.
Zanimjive činjenice
Za izgradnju Trga, piše Željko Marković, „do početka aprila 1961. godine, utrošeno je 20.214.929 efektvnih radnih časova, od čega su omladinske radne brigade ostvarile 210.912 radnih časova“.
Marković nabraja i količine glavnih radova na Trgu, zaključno sa martom 1961. godine. Otkopano je 110.052 kubnih metara zemlje, ugrađeno 15.202 kubika armiranog i nabijenig betona, izgrađena 10.262 kubna metra zidova od opeke. Pored toga, navodi, ugrađeno je i 968.951 kilogram betonskog gvožđa, zastakljeno 6.248 kvadratnih metara staklom razne debljine, utrošeno 4.260.680 kilograma betona, a renovirana su 364 metra ulica Maršala Tita i Vita Pantovića.
Vrednost svih radova, ističe u knjizi „Carigraski memento“ Željko Marković, „zaključno sa krajem marta 1961. godine, za sve objekte na Trgu, iznosi 1.817.446. 833 starih dinara“.
Ti podaci, napominje Marković, odnose se samo na objekte koji su građeni do aprila 1961. godine, ali ne i na objekte koji su građeni kasnije, kao što su stambena zgrada Narodne banke, stambena zgrada u okviru Malog trga i zgrada pošte.
U narednim tekstovima analiziraćemo to na koji način je lokalna samouprava namerila da rekonstruiše užički trg, na osnovu kojih odluka, dokumenata i planova, da li je poštovala zakonske procedure, zašto o toj nameri nisu obavešteni građani Užica i da li u svemu tome postoje indicije o koruptivnim radnjama. O tome će govoriti građani, stručnjaci i predstavnici užičke vlasti.
#GrađaniImajuMoć #snagaaktivizma #Libergraf
