Dr Vladimir Krivošejev, u časopisu Istorijska baština objavio je rad Posledice pandemije španske groznice u Užicu 1918. Po ovlašćenju autora, ovom prilikom objavljujemo izvod iz rada:
„Analiza upisa u Knjigu crkve užičke hrama Svetog Velikomučenika Georgija, za upisivanje umrlih, za period 1915–1918, dodatno je ukazala na ranije, u drugim radovima iznete zaključke.
Španski grip je u svom drugom talasu, tokom poslednjih meseci 1918. godine (oktobar–decembar) zahvatio skoro celu Srbiju, sa velikim mortalnim posledicama, ali su se one razlikovale ne samo od kraja do kraja, već se drastične razlike uočavaju i u okviru iste teritorije. Na to ukazuju i prezentovani primeri iz Užičke parohije. U samom Užicu, sa satelitskim naseljima, od španske groznice umrlo je 0,52% stanovnika, u bliskom Krčagovu 3,23%, a u udaljenijoj Zbojštici 4,15%, a u još udaljenijem Drežniku 10,50%. Po svemu sudeći, iako je oboljevanje, verovatno, moglo biti više-manje svuda isto, smrtne posledice su bile manje izražene u urbanim sredinama i selima bliže gradu, a znatno veće u udaljenim, zabačenim selima, „u zabitiˮ.
Znatno manja smrtnost u urbanijim sredinama, sa gušćom naseljenošu i kvalitetnijim saobraćajnim komunikacijama, na prvi pogle deluje paradoksalno, ali je direktno povezana sa svakodnevnim životom koji je u izrazito ruralnom okruženju podrazumevao znatno nižu zdravstvenu kulturu i higijenske navike. To se sa jedne strane odnsi na specifičnosti egzistencije porodičnih zadruga u ruralnim predelima, sa velikom brojem članova domaćinstva i svojevrsnim polu-kolektivnim smeštajem, ishranom iz istih posuda, kao i nepoznavanju i neprimenjivanju osnovnih mera prevencije, ali i samolečenja. Na način života ukazuje i Lukić, kada na osnovu sećanja savremenika, generalno, ne preciziravši vreme i bolest, opisuje prilike u Račanskom kraju: „Kuća je bila obična šupa, gde je bila skroz otvorena do krova. U spavaću sobu, gde je ceo dan unošena mokrina od obuće i od odela, a noću sva obuća sušena i ostalo mokro odelo i to sa čeljadima u prostoriji gde spavaju. U ovakvim prilikama nije ni čudo što je umiranje bilo veliko, osobito kod dece. Zapamtio sam da je iz susednih kuća za nedelju dana umiralo po troje, pa i četvoro deceˮ.
Sa druge strane, stanovništvu zabačenijih brdsko-planiniskih krajeva, sa otežanom komunikacijom, u znatno manjoj meri bila je omogućena lekarska nega, koja je žiteljima varoši i njoj bližih sela bila pristupačnija, naročito po oslobođenju i povratku sanitetskih kadrova sa Solunskog fronta. Razboljevali su se i lečili (ili se nisu lečili) sami, kod svojih kuća, daleko od varoši i lekara. Uz sve to treba dodati da su, usled otežane komunikacije, stanovnici iz ruralnijih predela imali manje kontakata sa različitim ljudima, te nisu bili u mogućnosti da se „prokužeˮ i time stvore snažniji opšti imunitet. Pored toga, bitan faktor za celokupno stanovništvo ne samo Srbije, već i celoga sveta predstavlja opšta iscrpljenost organizma, izazvana ratnim uslovima, a između ostaloga i neadekvatnom ishranom, što se naročito odražavalo u zabitim, zaostalim, siromašnim krajevima. Tako Lukić ukazuje i na sledeće: „U selima Sreza račanskog i Bajinoj Bašti vladala je glad i razne boleštine. Stanovništvo je mlelo kočanje, jelo koprive. Seljaci su nosili na leđima žito iz Valjeva i Šapca. Žene u selu davale su dukate za kilo soli. Tim povodom Radovan Trebinjac piše: „Prema uputima došla je svekolika sirotinja, iz sreza da primi žito, ali ga nije dobila, nema… /…/ gledao sam kako ljudi uginule konje čerupaju kao gavrani.ˮ
A na glad u zabačenim krajevima, kao značajan faktor za drastično opadanje opšteg imuniteta, bitnog za borbu organizma sa bolešću, ukazuje i činjenica da su, prema zapisima iz užičke Knjige umrlih, u Drežniku, gde je mortalni talas pandemije bio najjači, u junu 1917. godine registrovane čak 3 smrti „od gladiˮ, i to osoba sa različitim prezimenima, odnosno iz različitih porodica.“
Deo rezimea
„…U samom Užicu, sa svojim satelitskim naseljima, pandemija je odnela 23 života, odnosno 0,52% u odnosu na broj stanovnika popisan 1916. godine (4387). Van grada smrtnost je bila veća: 24 upokojena, odnosno 3,23% u Krčagovu, a u Buaru, Dubokim i okolnim manjim mestima 21, odnosno 1,37%.
A kako se udaljavamo od Užica, stopa smrtnosti raste. U Zbojštici je umrlo 11 ljudi, odnosno 4,15%. Najveća smrtnost je bila u udaljenoj opštini Drežnik. Tu je tokom oktobra i novembra 1918. godine umrlo 115 osoba, odnosno 10,50% žitelja.“
Dr Vladimir Krivošejev, je u užičkoj biblioteci pronašao jednu veoma zanimljivu brošuru, ranije nepoznatu istraživačima. Reč je o knjižici Uputstvo za lečenje i suzbijanje zarazne bolesti Španske groznice.
Do sada su naučnoj, a preko nje i široj javnosti, pored različitih novinskih članaka, bila poznata samo dva slična posebna izdanja. Prvo je brošura Influenca, koju je u jesen 1918. godine, na Krfu, u tamošnjoj Državnoj štampariji ministarstva vojnog, štampao dr Aleksa Savić. U njoj se iznose sva trenutna saznanja o aktuelnoj bolesti i daju praktični saveti kako se sa njom boriti. Drugo izdanje je nešto manje, to je plakat – letak Španska groznica (influenca), koji je tokom oktobra u Kragujevcu, neposredno po njegovom oslobo¬đenju (14/27. oktobar) objavio dr Dimitrije Antić. A od sada je poznao i dostupno i treće slično izdanja – pomenuta knjižica štapmana u novembru 1918. godine u užičkoj Štampariji i knjigoveznici Ljubomira M. Romanovića. Autor ove knjižice je dr Dušan Stevčić (1887-1947), tada mladi pirotski lekar, koji se kao rezervni sanitetski poručnik sa svojom jedinicom obreo u Užicu, u njegovoj, po oslobođenju tek osnovanoj privremenoj rezervnoj vojnoj bolnici.
